Түрүүшын «Алтаргана» наадан 1994 ондо Дадал сомондо буряад дуунай һайндэр гэжэ эхи абаһан юм гэжэ оло дахин бэшэгдэһэн, дуулдаһан гээшэ
Эгээн түрүүн хэнэй толгойдо иимэ бодол түрөө гээшэб, хэн эмхидхээ гээшэб, хэд тон түрүүшын шагналтан болоо гээшэб гэхэ мэтэ асуудалнууд намайе һонирхуулдаг тула, Эрхүүгэй «Алтарганын» үедэ, Улаан-Баатарта юһэдэхи «Алтарганын» болоходо уулзаһан лэ хүнүүдһээ эдэ асуудалнуудые табижа,һурагшалдаг байгааб. Эдэ хөөрэлдөөнүүдые «Мүнгэн тобшо» сайтын уншагшадай анхаралда дурадханаб.
2008 ондо Эрхүүдэ болоһон «Алтарганын» нааданай үедэ арадай дуунай мүрысөө хаража байхадаа, Доржисүрэн гуайтай танилсаад, мүшхэхэдэмни,тэрэ иигэжэ хөөрөө бэлэй:
-Тэрэ үедэ би Хэнтэйн аймагай Дадал сомоной дарга тушаалтай байгааб. Буряад арадай дуунай һайндэр «Алтаргана» нааданиие 1994 ондо бэлдэлсэһэн,эмхидхэлсэһэн хүнүүдэй нэгэн гээшэб.
Аймагай соёлой хэлтэсэй мэргэжэлтэд нааданай хүтэлбэри (сценарий) бэлэдхээ һэн. Түрүүн наадандаа «Улаалзай» гэжэ нэрэ үгөөд байгаабди,улаалзай зураг гоёор зуруулаад,тайзанаа шэмэглээд байтарнай,минии орлогшо залуу хүбүүн наадандаа «Алтаргана» дуунай нэрэ үгэебди гээд дурадхал оруулаа һэн. Алтан шаргал холтоһотой,наранда тэрэнь ялараад, үнэхөөр гоёор харагдадаг алтарганын нэрэ ямар гоёор һанаа гээшэб гэжэ бидэ ехэ баярлаа бэлэйбди. Улаан-Баатарһаа нэбтэрүүлгэ ерэжэ,наадыемнай буулгаад, Монголой арад түмэндэ харуулаа һэн.Бидэнэй эхилһэн наадан олон улсын болоод байхадань, би тон ехээр баярланаб. Үнгэтэ бэшээр буулгагдаһан түрүүшын «Алтарганын» бэшэлгэнүүдые мүнөө интернет соо харахада, «Алтаргана-1994» гээд бэшээтэй, тэгэн дундань улаалзай сэсэг зураатай тайзанай саана харагдана. Үбгэд, хүгшэд, залуушуул,хажуудань һонирхол дүүрэн үхибүүд булта нэбшэгэрээрээ зогсоод, «Хэрээтэй хээр», «Алтаргана» дуунуудые аялан дуулажа байна, тэдэнэй сэлмэг һайхан шарайнуудые харахада ехэл гоё даа.Түрүүшын «Алтаргана» нааданай Хэнтэйн аймагта болоһониинь удхатай. Монгол ороной суута хүгжэм зохёогшод Гончигсумлаа,Дармазагда, дуушад Пүрэвдорж, Жаргалсайхан гэгшэд Хэнтэйн аймагта түрэһэн юм гээд уран зохёолшо Гомбо гуай онсолон тэмдэглэнэ. Түрүүшын «Алтаргана» нааданай арадай дуунай мүрысөөнэй шагналтаниие нэрлэбэл, Биндэр сомоной Батбаатар нэгэдэхи, Гомбо гуай гурбадахи, Дадал сомоной Янжима гуай хоёрдохи һуури эзэлһэн байха юм.
2010 ондо Улаан-Баатарта «Алтаргана» нааданай үедэ театрай музей хараха гэжэ ябатараа, Содномдаржаагийн Хандацырен абгайтай танилсабаб. Талаамни болоходоо, намда хэрэгтэй һонин хөөрэхэ хүн ходол намтай ушараад байдагынь гайхалтай. Хандацырен абгай урин налгай зантай,уһан буряад хэлэтэй, олон юумэ мэдэхэ хүн байба.Тэрэ намда театрай музей харуулжа, гид хүбүүнэй хөөрөө буряадшалжа үгэбэ. «Алтаргана» нааданай түүхэ тухай асуухадамни, мэдэхэеэ хөөрэжэ үгөө бэлэй: «Бальжинимын Дулмажаб гэжэ хүн мүнөө Бага нуурта ажаһууна. Тэрэнэй Гурба нуурта амаржа байхада, орой үдэшэндөө буряад залуушуул гоёор дуулалдадаг байгаа ха. Тэндэ суг амаржа байһан Эрдэничимэг эрдэмтэн эхэнэр хэлээ: «Энэ буряад аялга ямар гоё гээшэб даа.Соёлой ажалтан хадаа, Дулмажав та, буряад дуунай мүрысөө зохёон байгуулха байгаат».Тэрэ сагта Дулмажав гуай Хэнтэйн аймагай соёлой яаманай хэлтэсэй даргаар ажаллажа байгаад, энэ һанаашалга бэелүүлжэ, «Алтаргана» нааданай эхи табиһан хүн гээшэ. Энэ хүнэй нэрэ буряад арад түмэн мэдэхэ ёһотой».
Монгол ороной Баяндун сомондо 2012 оной майн26-да болоһон «Бага Алтарганын» нааданай үедэ «Алтаргана» нааданай эдэбхитэд, олон жэлдэ шүүгшэ (жюри) болодог Оюунсэсэг гуай, Намсарайн Хандама абгай, үндэр наһатай Намсарайн Ешинхорло абгай гэгшэд дээрэ хэлэгдэһэн баримтые баталаа һэн. Хандацырен абгайһаа олон юумэ мэдэхэ болоо һэнби. Олон жэл үнгэрөөшье һаань, юрөөлыень та олондоо дамжуулнаб: “Буряад аха дүү,арад түмэндөө тойроод ерэхэдэ далай шэнги, бусаад ерэхэдэ булаг шэнги оройгоороо орьёлжо, хаяагаараа харьялжа, урдуураа гараһаниие ундалуулжа,хойгуураа гараһаниие хооллуулжа, Найдан жүдэг шэнги үнэр үдхэн,Найман Намсарай шэнги баян тарган,алтан шара харгытай, үлзы хэшэгтэй ябахатнай болтогой!».
2012 оной майн 26-да болоһон «Бага Алтарганын» үедэ нааданай ахамад шүүгшэ(жюри) Шарын Түмэрсүх гуайда хандахадамни, тэрэ иигэжэ хөөрэбэ: «Агада болохоёо байһан «Алтаргана-2012» олон улсын нааданда эрхим абьяастаниие шэлэжэ байнабди. Олон удаа «Алтаргана» нааданай шүүгшэ болоод ажаллааб. Би өөрөө халха хүн. Буряадууд угаа хэдэн үе мэдэхэ,онсогой ондоо бэрхэ ажалша зон юм. Буряад аялга дуунуудые би гоёшоодогби, дуулаха дуратайб. Ленинградта1988 ондо соёлой дээдэ сургуули дүүргээ һэнби. Гуша гаран жэл соёлой ажалда ажалланаб. 2004 ондо «Алтаргана» нааданда Агын түлөөлэгшэдые хилэ дээрэ угтажа абаа бэлэйбди. Тэрэ гэһээр Агын соёлшодоор танил тала, найз нүхэдбди. Улаан-Үдэдэ болохоёо байгаа «Алтаргана» олон улсын наадандаа баяртай уулзахабди.
Дадал сомондо 22 жэлэй саада тээ һалбаран задарһан алтарганын шарахан сэсэгүүд дэльбэеэ дэлгээн, Буряад Уласа ниислэл Улаан-Үдэдэ угтахаар даллан даллан байнал даа. «Алтаргана» олон улсын нааданай хүхэ мүнхэ тэнгэриин үнгэтэй сэнхир далбаа Сэлэнгэ, Үдэ мүрэнүүдэй эрьедэ намилзахань гээшэ. Энэ хадаа гүнзэгы удхатай байна гэжэ һананаб. Юундэб гэхэдэ энээхэн бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ гүрэн түрэтэй Буряад Уласда бүхы дэлхэйн буряад-монголшууд «Алтаргана» нааданда суглархамнай. «Алтарганамнай» мандаха болтогой. Толилолгоео иимэ үреэлээр дүүргэхэм:
Эхын бүүбэйлхэһөө ойндоо оруулһан
Эди шэдитэ үндэһэн хэлэеэ
Элинсэг хулинсагаймнай заяаһан
Эрдэниин шэмэг соёлоо
Эгүүридэ мүнхэ эдлэхыень,
Эдир залуушуулдаа залган үлээе!
Улаан сог соо ууяхадажа байһан
Үльгэр домогой рдынгаа заншалые
Үлеэн нангинаар һэргээжэ,
Үеын үедэ дамжуулан үлдээе!
Буряад-монгол угсаатанай
Баялиг түүхые шэнэлжэ ябая!
2016 оной июлиин 1-2-3-да Буряад Уласда болохоёо байһан олон улсын «Алтаргана-2016» нааданиие угтуулан энэ толилолгоео эндэ олоной анхаралда табибаб.
Автор, гэрэл зураг буулгагша Намжилма Бальжинимаева