Буряад Уласай соёлой яаманай мэдээсэлэй түбэй мэргэжэлтэн Дулма Батомункуева алтаргана ургамалай удха тухай биолог эрдэмтэн Бимба-Цырен Намзаловтай уулзажа хөөрэлдэһэн байгаа.
Тэрэ толилолгоёо мүнөө зун үнгэргэгдэхэ Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын “Алтаргана” нааданда дашарамдуулан бэлдэһэн байхадань, би эрдэмтэнтэй дахин уулзажа, энэ доро үгтэһэн хөөрэлдөө эмхидхэһэн байнаб.
«Алтаргана» ехэ наадамнай 20 гаран жэлэй туршада эмхидхэгдээд, үгтэһэн ургамалайнгаа нэрэдэ таарама, бэхи, бүхэ хэмжээ ябуулга боложо үгэнхэй ха юм даа. Алтаргана ургамал гэжэ мүнөө сагта зарим зон ойлгохогүй, алтаргана гэжэ хэлэхэдэшни, бүхы буряадуудай ехэ һайндэр гэжэ ойлгодог болоһониинь мэдээжэ. Тиигэжэ эмхидхэгшэдэй тэмдэглэһээр, ган гасуурайшье, бороо саһанайшье нүлөөдэ абтадаггүй, бэхи бүхэ үндэһэтэй энэ ургамал буряад монгол зоной һүлдэ тэмдэг болоод үлөө. Харин биологиин эрдэмэй доктор Бимба Намзаловай суглуулбаринууд соо алтаргана ургамал эгээл үнэ сэнтэй, удха шанартай хатаһан ургамалнуудай суглуулбари болодог юм байна.
– “Каргана карликовая” гэһэн хатаагдаһан үзэмжын зүйл хадаа манай университедэй гербаринуудай үндэһэ табигша Михаил Андреевич Рещиковэй суглуулбариин баялиг гээшэ. Эрдэмтэн өөрөө Буряад ороной болон Байгал шадархи дэбисхэрэй ургамалай юртэмсэ һайн мэдэхэ шэнжэлэгшэ байгаа. Эдэ суглуулбаринууд булта удха шэнжэтэй, музейн үзэмжэдэ үнэтэй сэнтэйгээр хадагалагдадаг, өөһэдын тусхай дугаараар тэмдэглэгдэдэг, хайхарамжатайгаар хамгаалагдадаг юм, – гэжэ Бимба Батомункуевич мэдээсэбэ.
Эрдэмтэн тэрэ хатаһан суглуулбаринуудай эгээл һайнаар бэлдэгдэһэн зүйл харуулба. Энэнь хадаа үнгэрһэн зуун жэлэй 60-аад онуудта суглуулагдаһан, тон зүбөөр, сэсэгтэеэ, һайнаар хатаагдаһан зүйл хаш. Эрдэмтэнэй хэлэһээр, энэ ургамал ехэ элбэгээр ургадаг юм.
– Хүн зон энэ ургамал ганса буряадуудай ажаһуудаг газарта ургадаг гэжэ буруу һанамжалдаг. Алтаргана гэжэ нэрээр энэ ургамал ганса буряадуудта нэрлэгдэдэг, харин Тыва, Алтайн арадуудта ондоогоор тэмдэглэдэг, – гэжэ эрдэмтэн мэдээсэбэ.
Алтаргана хадаа хэдэн олон ургамалнуудай хоорондо алтан шара холтоһоороо илгаатай, холоһоо элеэр харагдадаг. Метрһээ үндэр дээшэ ургаад, набшаһаниинь дээрээ үргэнөөр сасаран ургадаг юм. Тиигээд хадатай үндэр шулуутай газарта ургахадаа, шэлбэнь холоһоо харагдан, ягааран яларжа харагдадаг, харин хүрьһэ һайтай, шулуугүй талада ургахадаа, иимэ яларма һайхан, эли тодоор ургадаггүй. Иимэ һонин ургамал байна гээшэ. Тиимэһээ нютаг бүхэндэ ургадаг алтаргана адли бэшэ, зарим ушарта боро юрьеэнэй ургамал байхадань, обёорхооршье бэшэ хаш.
– «Каргана карликовая» гэһэн ургамалай иимэ һайхан янза 20-дохи зуун жэлэй эхиндэ Томскын университедэй профессорнууд, мэдээжэ эрдэмтэд Б. К. Шишкин, Л. П. Сергиевская гэгшэд элирүүлжэ, онсолжо, тусхай янза болгоод, «каргана блестящая» гэжэ элирүүлһэн байгаа юм. Харин мүнөө энэ ургамал «Каргана карликовая» гэжэ янзын юрэ хоёрдохи нэрэ, синоним болоод үлэнхэй. Тиихэдэ хадатай газарта ургадаг янза гээд тодоруулагданхай. Харин ондоо шанар шэнжэ мүнөө үеын эрдэмтэд элирүүлээгүй, – гэжэ Бимба Намзалов хөөрэбэ.
Хоёр ондоо янзын илгаануудые эрдэмтэд элирүүлхэдээ, ганса хадатай газарта иимэ яларма һайхан зүһэтэй байдагыень лэ элирүүлээд, үрэһыень абажа, тала газарта элдэб шэнжэлэлгэ, туршалгануудые хэхэдэнь, үрэ дүн үгэдэггүй, үнөөхил һулашаг зүһэтэй, юрын алтаргана ургаад лэ байдаг ха.
– Иимэ һонин, өөрын һэлгэшэгүй бүхэ шэнжэтэй хадань манай буряадууд угсаатанайнгаа нэгэдэлэй наада энэ ургамалай нэрээр нэрлээ хаш. Манай буряадууд энэ нэрэ юрэ үгөөгүй, бодомжолжол хэрэглээ. Буряад-монголшууд хадаа олон зуугаад жэлэй өөрын баян түүхэтэй, тэдэнэй ажаһуудал алтаргана ургамалтай жэшэмээр, араднай хүшэр байдалда ажамидаржа, хэдэн олон бэрхэшээлнүүдые дабажа гаража шадаа бшуу. Тэдэ бэрхэшээлнүүдһээ араднай муудажа, зүһэеэ алдажа байгаагүй, улам бэрхэ, шадалтай, хүсэтэй, һайхан эрмэлзэлтэй арад болоо бшуу, – гэжэ эрдэмтэн һанамжалба.
“Алтаргана” гэжэ хэлэхэдээ, бидэ, буряадууд, ямар ургамал тэмдэглэһэнээ мэдэрнэбди, харин зарим зон хэлэеэ дутуу мэдэхын ушарһаа “Золотарник” гээд оршуулна. “Алтан – золотой” гээд тайлбарилна хаш.
Бимба Намзаловай хэлэһээр, “Золотарник” гэжэ нэрээр ондоо ургамал нэрлэгдэдэг юм.
– Алтаргана метр хахад хүрэтэр утатай модохон гээшэ, харин “золотарник” хадаа нямняа сэсэгтэл адлишаг ногоотой ургамал, ой модон соо, тала, нугада ургадаг. Тиимэһээ хоёр ондоо түхэлэй, хоёр ондоо янзын шэглэлэй ургамалнууд болоно. Тиимэһээ буруу оршуулһанай ашаар алдуунууд гарана, – гэжэ тэрэ тобшолбо.
“Алтаргана” нааданда ехэнхи ушарта соёлой ажалшад, юрэ һонирхожо ябаашад гээд лэ, нэгэшье алгадангүй, дахин ябажа үзэхэ аргатай, харин ондоо мэргэжэлтэд, “Алтаргана” наада үзөөшьегүй, хараашьегүй байдаг. Зүгөөр эрдэмтэн Бимба Батомункуевич Бүгэдэ Буряадай уласхоорондын хэмжээнэй энэ ехэ нааданай гол удха, үүргэ тодоруулжа, өөрынгөө һанамжатай хубаалдаба.
– Минии һанахада, буряад угсаатан бүхы дэлхэйгээр таража ажаһуудаг, түрэл нютагһаа холо ажаһуухадаа, өөрынгөө угсаата арад тухайгаа мэдээсэл абаха, нютагаа ходол дурсажа, һанажа байдаг гээшэ. Энэнь хадаа яһатадай, угай, гэр бүлын дабаха нэгэ ехэ бэрхэшээл гээшэ. Манай буряадууд: “Шулуутай газарта гэрээ түхеэрэгты, шонотой газарта малаа баригты” гэжэ үреэл хэлэдэг заншалтай. Энэнь хадаа бэелүүлхэдэ хүшэр үреэл, гэбэшье, тон гүнзэгы удха шанартай арадай һургаал гээшэл даа, – гэжэ Бимба Батомункуевич һанамжална.
Зүб лэ даа, хүшэр байдалда тэмсэжэ, бэрхэшээлнүүдые дабажа гараһан зон голтой, зүб харгытай боложо, шанга бүхэ гуламтаяа түхеэржэ, үндэһэеэ бүхөөр ургуулна. Энээнһээл үндэһэлжэ, ажаһуудал, ажамидарал байгуулагдадаг. Тиимэл хадаа бэхи бүхэ, шэрүүн уларилда улам һайхан, үзэмжэ зүһэтэй болодог алтаргана ургамалтай буряад угсаатанай ажаһуудал жэшээлэгдэнэ бшуу.
Цырегма САМПИЛОВА